فهرست
چکيده 3
مقدمه 3
ادبيات و پيشينه تحقيق 5
صندوق مشترک سرمايه گذاري 7
ويژگي هاي اصلي صندوق هاي مشترک سرمايه گذاري 8
انواع صندوق هاي مشترک سرمايه گذاري 9
مزيت ها و عيب هاي صندوق سرمايه گذاري مشترک 10
أ. مزيت ها 10
ب. عيب ها 11
ضرورت تشکيل صندوق سرمايه گذاري مشترک در ايران 12
طراحي الگوي صندوق مشترک سرمايه‌گذاري اسلامي 14
الگوهاي سرمايه‌گذاري در صندوق اسلامي 14
اوراق مشارکت (Musharaka) 15
اوراق مرابحه (Murabaha) 15
اوراق استصناع (Istisna) 16
اوراق اجاره 16
بررسي فقهي اوراق اجاره، مشارکت، مرابحه و استصناع 17
صکوک اجاره 17
صکوک استصناع 17
صکوک مرابحه 18
صکوک مشارکت 18
بررسي اقتصادي اوراق اجاره، مشارکت، مرابحه و استصناع 18
طراحي انواع صندوقهاي سرمايه‌گذاري اسلامي 20
١. صندوقهاي سرمايه‌گذاري با بازده ثابت 21
٢. صندوقهاي سرمايه‌گذاري با بازده متغير 21
٣. صندوقهاي سرمايه‌گذاري ترکيبي 21
صندوق مشترک سرمايه‌گذاري و توسعه اقتصادي 21
شاخص‌هاي کمي توسعه اقتصادي 22
افزايش سرمايه‌گذاري 22
افزايش توليد کل 22
بالا رفتن سطح اشتغال 22
کاهش سطح عمومي قيمت 23
شاخص‌هاي کيفي توسعه 23
تطابق با عدل و قسط 23
ارزش يافتن نيروي انساني 23
عادلانه تر شدن توزيع درآمد 24
بالا رفتن سطح عمومي رفاه 24
نتيجه گيري و پيشنهادها 24
منابع و مأخذ 26
چکيده
صندوق سرمايه گذاري مشترک (Mutual Funds) نهاد مالي تخصصي است که با وجوه سرمايه گذاران، در سبد متنوعي از اوراق بهادار سرمايه گذاري کرده و در برابر، واحدهاي سرمايه گذاري خود را به آنان وا مي گذارد. هر واحد سرمايه گذاري صندوق، نماينده نسبتي از پرتفوي اوراق بهاداري است که صندوق، به نمايندگي از سرمايه گذاران خريداري و اداره مي کند.
نوع اوراق بهاداري که در صندوق خريداري مي شود به هدف صندوق بر مي گردد. انتخاب پرتفوي اوراق بهادار اين صندوقها در کشورهاي اسلامي ، به ويژه ايران با محدوديت هايي روبه رو است ؛ اين صندوق ضمن رعايت فقه اسلامي بايد به گونه اي طراحي شوند که از سوددهي مطلوب و اقبال عمومي نيز برخوردار باشند. در اين جهت ، مقاله حاضر ضمن معرفي ويژگي ها و بيان کارکرد برخي اوراق بهادار اسلامي (صکوک)، به طراحي و تبيين ساختار صندوقهاي سرمايه گذاري با اوراق بهادار اسلامي خواهد پرداخت .
روش تحقيق مقاله ، روش توصيفي و تحليل محتوا با استفاده از منابع معتبر است . با به کارگيري اين روش به بررسي اين فرضيه مي پردازيم که «گسترش و تعميق صندوق سرمايه گذاري مشترک مشتمل بر اوراق بهادار اسلامي (صکوک) با توجه به بازدهي هاي ثابت و متغير آنها، باعث رونق بازار سرمايه مي شود».
واژگان کليدي : صندوق مشترک سرمايه گذاري اسلامي ، اوراق بهادار اسلامي (صکوک)، اوراق مشارکت ، اوراق استصناع، اوراق مرابحه ، اوراق اجاره .
طبقه بندي JEL: G23 ,G11.
مقدمه
در تمام جوامع ، از سويي برخي از افراد با مازاد منابع روبه رو مي شوند و از سوي ديگر، بسياري از فعالان اقتصادي داراي دانش فني و تجربه عملي قابل قبول ، فاقد منابع لازم براي سرمايه گذاري هستند. در اين ميان بازارهاي مالي کارا، بازارهايي هستند که با ارائه ابزارها و نهادهاي مالي متنوع و با کارکردهاي متفاوت به شايستگي از عهده تبادل وجوه مازاد ميان خانوارها، بنگاه ها و دولت بر آيند.
صندوق هاي مشترک سرمايه گذاري از جمله نهادهاي مالي بازار سرمايه شمرده مي شوند که در طي سال هاي اخير به جايگاه ويژه اي دراين بازار دست يافته اند. رشد روزافزون اين صندوق ها نمايانگر اقبال عمومي به آنها در عرصه اقتصاد ملي است . قابليت بازخريد سهام به وسيله صندوق يا به عبارت ديگر نقدينگي بالاي واحدهاي سرمايه گذاري صندوق ها و همچنين تنوع فعاليت براساس اهداف سرمايه گذاران ، استفاده از مديريت تخصصي در اداره سبد، کاهش هزينه هاي کارگزاري و عملياتي در مقايسه با معامله هاي کوچک سرمايه گذاران ، کاهش خطر سرمايه گذاري از راه مالکيت در سبد مالي متنوع ، از جمله مزيت هايي است که باعث جلب مردم به سوي سرمايه گذاري دراين صندوق ها مي شود (جعفري سرشت ، ١٣٨٦: ١٤).
بديهي است هر چه ابزارهاي مالي مورد استفاده در اين نهاد که به صورت الگوهاي سرمايه گذاري مورد استفاده قرار مي گيرند، تنوع بيشتري داشته باشند و بتوانند به هدف ها، سليقه ها و روحيه هاي متنوع صاحبان پس انداز پاسخ مثبت دهند، زمينه مشارکت افراد بيشتري را فراهم کرده و باعث رونق بيشتر اقتصاد خواهند شد. بر اين اساس ، مقاله حاضر به پيشنهاد تأسيس صندوق سرمايه گذاري با اوراق بهادار اسلامي (صکوک ) شامل اوراق اجاره ، اوراق استصناع (سفارش ساخت )، اوراق مرابحه و اوراق مشارکت پرداخته تا ضمن تطابق با شريعت اسلامي بر قابليت ها و کارکردهاي صندوق هاي مشترک سرمايه گذاري افزوده ، باعث اعتماد بيشتر مردم به صندوق ها شده و در کنار الگوهاي ديگر سرمايه گذاري ، نقش صندوق مشترک سرمايه گذاري را در رشد و توسعه اقتصادي گسترش دهد.
بايد به اين نکته توجه داشت که اوراق استصناع ، اجاره و مرابحه مکمل اوراق مشارکت هستند. اوراق مشارکت بازده متغير و ديگر اوراق معرفي شده بازده ثابت دارند و چون افراد جامعه روحيه هاي متفاوتي دارند، برخي ريسک گريز و برخي ريسک پذير، ازاين رو طراحي اين نوع اوراق مي تواند سرمايه هاي مورد نياز را از هر دو طيف افراد جامعه تأمين سازد و همچنين در صورت ترکيب اين اوراق در صندوق ، ريسک بازدهي سرمايه گذاري صندوق به علت بازدهي هاي متفاوت اوراق کاهش مي يابد. در اوراق بهادار اسلامي ، صاحبان اوراق در مالکيت دارايي هاي حقيقي و در فعاليت هاي اقتصادي مشارکت دارند و بازدهي طرح ها و پروژه ها بر درآمد صاحبان اوراق اثر مي گذارد و سود اوراق متأثر از بخش واقعي اقتصاد مي شود.
از اين رو، هدف گذاري صکوک به سوي گروه هاي متنوع تر سرم يه گذاران ، با توجه به نيازهاي نقدينگي متفاوت و کاهش ريسک صندوق ، مي تواند در گسترش صندوق مشترک سرمايه گذاري و در رسيدن به هدف هاي والايي که شريعت اسلامي در نظر گرفته نقش به سزايي داشته باشد و از طرف ديگر به علت ويژگي هاي اقتصادي اوراق پيش گفته در مقايسه با الگوهاي ديگر سرمايه گذاري موجود، رشد و توسعه اقتصادي مناسبي براي جامعه فراهم مي شود.
مقاله حاضر مي کوشد تا با طراحي صندوق مشترک سرمايه گذاري اسلامي و معرفي برخي اوراق بهادار اسلامي (صکوک ) در جايگاه الگوهاي سرمايه گذاري ، به گسترش و تعميق نقش سرمايه گذاران مسلمان در بازارهاي مالي بپردازد. گرچه صندوق هاي مشترکي که مشتمل بر سهام شرکت ها باشند نيز صندوق مشترک اسلامي تلقي خواهند شد، اما تمرکز ما در مقاله حاضر بر صندوق هاي حاوي اوراق بهادار اسلامي (صکوک ) است که اخيرا در کشورهاي اسلامي رواج يافته است . بنابراين فرضيه تحقيق اين است که گسترش و تعميق صندوق سرمايه گذاري مشترک مشتمل بر اوراق بهادار اسلامي (صکوک )، با توجه به بازدهي هاي ثابت و متغير آنها باعث رونق بازار سرمايه مي شود.
در مقاله حاضر به روش توصيفي و تحليل محتوا و با استفاده از منابع معتبر، نخست مروري گذرا بر مفهوم صندوق سرمايه گذاري مشترک داشته و با معرفي اوراق اجاره ، استصناع ، مشارکت و مرابحه در جايگاه ابزاري براي سرمايه گذاري ، به پيشنهاد تأسيس صندوق مشترک سرمايه گذاري اسلامي و طراحي انواع صندوق هاي اسلامي با بازده هاي متفاوت پرداخته و در پايان نقش آن را در فراهم ساختن بسترهاي مناسب رشد و توسعه اقتصادي تشريح مي کنيم .
ادبيات و پيشينه تحقيق
پس از جنگ جهاني اول ، رونق اقتصادي امريکا باعث تشکيل سرمايه هاي کوچک و بزرگ نزد خانوارهاي امريکايي شد و تمايل آنها به سرمايه گذاري مستقيم يا غيرمستقيم بر روي سهام شرکت ها افزايش يافت ؛ از اين رو، نخستين صندوق مشترک سرمايه گذاري به شکل امروزي به نام تراست سرمايه گذاران ماساچوست در سال ١٩٢٤ در شهر بوستون امريکا تشکيل شد (همان : ٦). از آن سال تاکنون ، صندوق هاي سرمايه گذاري در جهان به صورت موفقيت آميزي فعاليت خود را ادامه داده اند. به طوري که فقط در امريکا تعداد صندوق هاي سرمايه گذاري مشترک از ٦٨ صندوق در سال ١٩٤٠ به بيش از ٨١٢٦ صندوق در پايان سال ٢٠٠٣ رسيده است . اين تعداد صندوق در امريکا تا سال ٢٠٠٣ حدود ٧ هزار ميليارد دلار دارايي را جمع آوري کرده بودند؛ در حالي که در سال ١٩٨٠ مجموع دارايي صندوق هاي سرمايه گذاري مشترک فقط ٢٤١ ميليارد دلار بوده است (همان : ٨).
ب. عيب ها
در صورت عدم اداره صحيح صندوق ها، سرمايه گذاري در آنها مي تواند عيب هايي نيز داشته باشد:
١. ريسک مديريت : مديران لغزش ناپذير نيستند و در صورتي هم که صندوق زيان کند، حقوق خود را دريافت مي کنند. به ويژه اگر تغيير مديران نالايق با سازوکار قانوني به سهولت ممکن نباشد، مشکل هاي بيشتري پديد خواهد آمد. در صورتي که ممکن باشد بخش قابل توجهي از حقوق مديران مبتني بر سود ساليانه صندوق باشد، اين مشکل کمتر بروز خواهد کرد؛
٢. هزينه هاي معين : اگرچه سرمايه گذاري در صندوق در مقايسه با خريد و فروش مستقيم افراد ارزانتر است اما در صندوق سرمايه گذاري پويا و فعال ، يک سري هزينه هاي عمليات و حق العمل خريد يا بازخريد واحد سرمايه گذاري وجود دارد؛
٣. رقيق سازي : به علت تنوع سازي فراوان ، بازده هاي عالي شرکت هاي گوناگون صندوق در ميان انبوه شرکت ها گم شده و اثر کمي بر عايدي کل صندوق دارد. رقيق سازي ممکن است حاصل فرايند بزرگ شدن صندوق هاي کامياب نيز باشد. به اين صورت که مديريت نمي تواند براي پول هاي جديد زمينه هاي سرمايه گذاري هاي موفق پيشين را پيدا کند و همان بازدهي را از پول هاي جديد به دست آورد؛
٤. عدم فعاليت در ساعات اداري : واحدهاي سرمايه گذاري در پايان هر روز کاري و پس از بسته شدن بازار قابل عرضه است و در طول روز امکان بازخريد يا ابطال واحدها وجود ندارد.
ضرورت تشکيل صندوق سرمايه گذاري مشترک در ايران
ضرورت تشکيل و فعاليت صندوق مشترک سرمايه گذاري از مدت ها پيش از سوي بازار سرمايه کشور عنوان شده و کوشش هاي بسياري در اين جهت صورت گرفته است .
بررسي اقتصادي اوراق اجاره، مشارکت، مرابحه و استصناع
ابزارهاي مالي زماني مي‌توانند در بازار مالي نقش آفرين بوده و براي خود جا باز کنند که از جهت معيارهاي خرد و کلان قابل توجيه باشند. در اين قسمت اوراق مشارکت، اجاره، مرابحه و استصناع را از جهت مهمترين معيارهاي اقتصاد خرد و اقتصاد کلان بررسي مي‌کنيم.
١. ابزار مالي انتفاعي : از آنجا که تمام اوراق، براساس سود براي صاحبان اوراق طراحي مي‌شوند، در نتيجه از صنف ابزارهاي مالي انتفاعي خواهند بود. اوراق مشارکت با سود انتظاري و اوراق ديگر سود معين دارند؛
٢. تجهيز منابع : به وسيله اين اوراق مي‌توان سرمايه‌هاي کوچک و بزرگ مردم را جمع آوري و آن را به سمت سرمايه‌گذاري در طرح‌هاي مفيد و مولد سوق داده و امکان افزايش توليد، اشتغال و توزيع مناسب تر درآمد را فراهم کند؛
منابع و مأخذ
أ. فارسي و عربي
قرآن کريم.
١. بابا قادري، آزاده و فيروزي، اعظم، ١٣٨٦ش، «صکوک، رايج ترين ابزار تأمين مالي اسلامي : ساختار، فرايند طراحي و چالش‌هاي پيش رو»، مجموعه مقالات کنفرانس بين المللي تأمين مالي اسلامي، تهران : مرکز مطالعات تکنولوژي دانشگاه صنعت شريف.
٢. پژوهشکده پولي و بانکي، ١٣٨٥ش، صوکوک، تهران : پژوهشکده پولي و بانکي، اول.
٣. تسخيري، محمدعلي، ١٣٨٦ش، «مباني شرعي اوراق بهادار اسلامي (صکوک )»، فصلنامه علمي پژوهشي اقتصاد اسلامي، تهران : پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، سال هفتم، ش٢٧.
٤. جعفري سرشت، د د، ١٣٨٦ش، گزارش شناخت صندوق مشترک سرمايه‌گذاري، تهران : مديريت پژوهش توسعه و مطالعات اسلامي.