پروبیوتیک

مقدمه :

توجه به نقش پروبیوتیک در سلامت انسان حداقل به سال1908 برمی گردد. میکروارگانیسم های روده ای فواید بسیاری در سلامت افراد دارند. لاکتو باسیل ها و بیفیدو باکتریوم ها گروهی از میکروارگانیسم های روده ای هستند. در سال های اخیر باکتری های پرو بیوتیک را به میزان قابل توجهی به عنوان یک افزودنی رژیمی به مواد غذایی اضافه می کنند. یکی از فراورده های غذایی ،  ماست بیولوژیکی است . پرو یوتیک ها در موادی مانند شیر ترشیده و خرمای سفید نیز استفاده شده اند. 

تعریف پروبیوتیک :

واژه ی پروبیوتیک در زبان یونانی یعنی "برای زندگی" . سایر تعاریف عبارتند از : مواد تولید شده توسط ارگانیسم هایی که رشد سایر ارگانیسم ها را تحریک می کنند یا ارگانیسم ها و موادی که فعالیت میکرو ارگانیسم های روده ای را تنظیم می کنند . اخیراً تعریفی با عنوان میکرو ارگانیسم های زنده با کشت تک یا مخلوط که در فرآورده های مصرفی توسط انسان و حیوان تلقیح می شوند به پرو بیوتیک ها نسبت داده شده است. 

اکولوژی دستگاه گوارش انسان :  

دستگاه گوارش انسان مملو از میکروارگانیسم های متنوع است. در ترکیبات فلور نرمال روده ای در طول زندگی تغییرات قابل ملاحظه ای رخ می دهد. روده ی نوزاد تازه متولد شده عاری از فلور نرمال هاست. اما بلافاصله پس از تولد ،استقرار و تکثیر تعداد زیادی از باکتری ها اتفاق می افتد. در طی یک الی دو روز کولی فرم ها ، انتروکوکسی ها ، کلستریدیوم ها و لاکتوباسیل ها در مدفوع ظاهر می شود و در عرض 3 تا 4 روز بیفیدوباکتریوم ها ظاهر شده و طی 50 روز غالب می شوند.کولی فرم ها و دیگر باکتری ها در پاسخ به افزایش بیفیدوباکتریوم ها در محدودیت قرار گرفته و کاهش می یابند. بیفیدوباکتریوم ها 25% از باکتری های روده ای را تشکیل می دهند ، لاکتوباسیل ها ، انتروکوکسی ها و  کولی فرم ها در مجموع کمتر از1%هستند و به طور طبیعی باکتریوئیدها ، کلستریدیوم ها و دیگر ارگانیسم ها در روده ، دیگر وجود ندارند.  

در مدفوع کودکانی که از شیر خشک استفاده می کنند تعداد بیفیدو باکتری ها 10 برابر کمتر از کودکانی است که از شیر مادر تغذیه می کنند و همچنین در کودکان مصرف کننده ی شیر خشک ،  زمینه برای وجود انتروباکتریاسه ها ، استرپتوکوک ها و دیگر باکتری های پاتوژن فراهم است. بنابراین کودکان شیرخوار طبیعی در مقابل عفونت ها ، مقاوم تر هستند. 

بیفیدوباکتریوم های موجود در کودکان از نوع B.bifidum و در بزرگسالان از نوع B.longum و B.adolescentis است . در طول بزرگسالی فلور نرمال ها نسبتاً ثابت و پایدارند اما در پیری تغییرات مجددی در آنها ایجاد می شود . در این زمان با کاهش بیفیدو باکتریوم ها (Bifidobacteria ) ، باکتری های مغز افزایش می یابند . برای مثال افزایش تعداد کلستریدیوم پرفرژنس (Clostridium perfringen) باعث اسهال در افراد مسن می شود. 

باکتری های روده ای به3 دسته طبقه بندی می شوند : باکتری های مضر ، مفید و طبیعی. همانطور که گفته شد بیفیدوباکتریوم ها و لاکتوباسیل ها باکتری های مفید ، اشریشیا کولی ، کلستریدیوم ها ، پروتئوس ها و انواعی از باکتریوئید ها (Bacteroid) جزو باکتری های مضر می باشند . باکتری های مضر موادی همچون آمین ها ، ایندول ، هیدروژن سولفید یا فنول را از مواد غذایی تولید می کنند که باعث مشکلات روده ای 

می شوند.پروبیوتیک ها در عین اینکه به طور بالقوه بیماریزا می باشند ، اثرات مفید و کاربردهای دارویی نیز در انسان خواهند داشت از جمله : حفظ و نگه داری فلور نرمال های روده ای ، افزایش کارآیی سسیستم ایمنی ، کاهش سطح کلسترول سرمی ، فعالیت های ضد سرطانی و بهبود بخشیدن به ارزش غذایی مواد غذایی که جزو اثرات مفید این باکتری ها هستند. از جمله کاربردهای دارویی آنها می توان به از بین بردن یبوست ، جلوگیری از اسهال های مسافرتی، ممانعت از اسهال کودکان ، کاهش اسهال حاصل از مصرف آنتی بیوتیک ، ممانعت از افزایش کلسترول ، جلوگیری از سرطان کولون و مثانه و جلوگیری از پوکی استخوان اشاره کرد.

 

ارزش درمانی : 

مصرف فرآورده های پروبیوتیک در حفظ سلامتی ، ذخیره سازی انرژی بدن و در بهبود اختلالات روده ای و سایر بیماری ها حائز اهمیت است . 

بیشتر مقالات علمی به استفاده ی لاکتوباسیل ها و بیفیدیوباکتریوم ها به عنوان کشت های رژیمی می پردازند.

● کار پروبیوتیک 

چندین و چند سال است که معلوم شده فقدان باکتری ها در روده به سلامت آسیب می رساند؛ مثلا حیوانات آزمایشگاهی که در شرایط بدون باکتری و استریل رشد پیدا می کنند، اکثرا سیستم ایمنی تکامل نیافته و روده های آسیب پذیر دارند. 

همین مساله می تواند برای نوزاد انسان هم مصداق داشته باشد و نوزاد را نسبت به ابتلا به انواع آلرژی ها و عفونت های تهدیدکننده زندگی مستعد کند. حتی معلوم شده یکی از بیماری هایی که پروبیوتیک ها با آن مقابله می کنند، اگزما در نوزادان است. 

محققان فنلاندی، پروبیوتیک لاکتوباسیلوس را برای مادران حامله و نوزادان متولد شده که احتمال ابتلا به حساسیت داشتند، به مدت شش ماه، تجویز کردند. هنگامی که بچه ها دو ساله شده بودند، پروبیوتیک، احتمال بروز اگزما را تا نصف کاهش داده بود. 

درواقع می شود گفت پروبیوتیک ها، سیستم ایمنی بدن را تمرین می دهند تا در برابر باکتری های بیماری زا هم از خودش واکنش خوبی نشان دهد. 

اما دیگر چه کارهایی بلدند؟ به نظر می رسد پروبیوتیک ها قادرند جذب مواد آلرژی زای لبنیات را از طریق روده ها کاهش دهند وخود مواد آلرژی زا را هم در روده از بین ببرند. پروبیوتیک ها علاوه بر این قادرند عفونت باکتریایی واژن را که یکی از علل سقط زودهنگام است، از بین ببرند. عفونت باکتریایی واژن که اغلب بدون علامت است یا با عفونت قارچی اشتباه می شود، می تواند غشای اطراف جنین را تخریب کند و باعث زایمان زودرس شود. 

یک نکته جالب دیگر: مردم ژاپن عادت به مصرف نوشیدنی به نام "یاکولت" دارند که نوعی ماده پروبیوتیک است و معلوم شده علت پایین بودن شیوع عفونت مثانه در این کشور، مصرف همین نوشیدنی است. 

● دانش پروبیوتیک 

مکانیسم های مختلفی برای عملکرد و فعالیت پروبیوتیک ها پیشنهاد شده است که از آن طریق می توانند در بدن میزبان از آسیب های مختلف جلوگیری کنند: 

۱) تولید مواد پیشگیری کننده: 

پروبیوتیک ها با تولید موادی با قابلیت مهار میکروارگانیسم ها مانند اسیدلاکتیک، اکتریوسین، پراکسید هیدروژن و غیره می توانند از بروز برخی از بیماری های عفونی جلوگیری کنند. 

۲) مسدودکردن کردن محل های اتصال در میکروب های بیماری زا: 

پروبیوتیک ها با قرار گرفتن و پوشاندن نقاط اتصال میکرو ارگانیسم های بیماری زا، از کلونیزه شدن و رشد آن ها جلوگیری می کنند. 

۳) رقابت برای تغذیه: 

پروبیوتیک ها مواد غذایی موجود را قبل از این که توسط میکروارگانیسم های بیماری زا مصرف شود، استفاده می کنند. 

۴) تحریک سیستم ایمنی: 

پروبیوتیک ها می توانند هم ایمنی اختصاصی و هم غیر اختصاصی را در مقابل بیماری های روده ای تحریک کنند. 

برای مثال فهمیده اند که لاکتوباسیلوس کازئی در اسهال ویروسی، باعث افزایش پاسخ ایمنی می شود. 

 

● تاریخ پروبیوتیک 

پیشینه استفاده از پروبیوتیک ها به زمانی برمی گردد که یک پزشک روسی به نام "متچنیکف" در سال ۱۹۰۷ میلادی، فهمید که خوردن یک نوع ماست تخمیر شده از شیر، سبب طول عمر و حفظ سلامت روستاییان بلغاری شده است. 

بیشترین تحقیقات در ایران روی ماست انجام شده و پژوهشگران موفق شده اند با افزودن برخی مکمل های لبنی، ویژگی های نامطلوب ماست پروبیوتیکی را بهبود بخشند. 

● شناسنامه پروبیوتیک 

لاکتوباسیل ها، معروف ترین باکتری های مورد استفاده در لبنیات تخمیری هستند. این باکتری ها قادر به تبدیل قندها (شامل لاکتوز) و سایر کربوهیدرات ها به اسید لاکتیک هستندو طعم ترش لبنیات تخمیر شده نظیر ماست هم به همین خاطر است. هم چنین اسید لاکتیک به عنوان یک نگهدارنده از فاسد شدن فرآورده های لبنی جلوگیری می کند. 

پروبیوتیک های رایج، شامل گونه های مختلف باکتری های بیفید، باکتریوم، لاکتوباسیلوس و همچنین بعضی گونه های مخمر هستند. 

● عشق پروبیوتیک! 

اگر با همه توضیحاتی که داده شد، پروبیوتیک ها دل تان را برده اند و الان حسابی تشنه یک لیوان پروبیوتیک هستید که بزنید توی رگ و حالش را ببرید، این نکات را فراموش نکنید که از یادبردن آن ها ممکن است باعث شود گول بعضی ها را بخورید: 

۱) اثربخشی پروبیوتیک ها تا زمانی است که پروبیوتیک مصرف شود. نمی شود گفت یک سال پروبیوتیک بخورید و خودتان را بیمه کنید. مصرف این مواد باید مداوم باشد. 

۲) مکمل های غذایی به صورت قرص که در حال حاضر در بازار ایران، بیشتر وارداتی هستند، باید حتما دارای روکش محافظ باشند تا باکتری های مفید، حین عبور از معده، در اسید معده از بین نروند. 

۳) فرآورده های لبنی، بهترین حامل پروبیوتیک ها محسوب می شوند. البته هنوز غنی سازی لبنیات با پروبیوتیک ها خیلی رایج نشده است. 

۴) موز، عسل، مارچوبه، کنگر فرنگی، سیر و پیاز حاوی موادی هستند که باعث می شود باکتری های پروبیوتیک بهتر رشد کنند. البته برای اثر بخشی بایستی مقادیر زیادی از آن ها مصرف شود. 

۵) افرادی که آنتی بیوتیک مصرف می کنند، دچار اسهال، عفونت مخمری مهبل و یا دچار سوءتغذیه هستند، در اولویت مصرف پروبیوتیک ها قرار دارند. 

۶) ماده موسوم به استارتر ماست که اسم علمی اش Lactobacillus bulgaricus است، پروبیوتیک محسوب نمی شود. بنابراین نمی شود گفت ماست یک ماده پروبیوتیک طبیعی است. این باور رایج غلطی است که وجود دارد.

اهمیت استفاده از محصولات پروبیوتیک

روده ی انسان حاوی بیش از 100 تریلیون باکتری زنده است که همگی آن ها با هم فلور میکروبی روده را تشکیل می‏ دهند. باکتری ‏ها به انواع مفید، مضر و خنثی برای سلامتی انسان تقسیم می ‏شوند. 

باکتری‏ های پروبیوتیک از طریق رشد و فعالیت خود مانع رشد و تکثیر باکتری‏ های مضر می ‏شوند و علاوه بر آن با سنتز برخی مواد ضروری برای بدن مانند ویتامین‏ ها، اسیدهای آمینه و... نقش مهمی در حفظ سلامتی فرد ایفا می ‏کنند. 

در یک فرد سالم بین باکتری‏ های مفید و مضر توازن وجود دارد، اما بسیاری از عوامل مثل استفاده از آنتی بیوتیک‏ ها برای درمان بیماری‏ ها، اشعه‏ درمانی، آب درمانی، شیمی درمانی، استفاده از آب کلردار، غذاهای حاوی ترکیبای دارویی و استفاده از الکل، حساسیت ‏های غذایی، عمل جراحی، آسیب ‏های فیزیکی، استرس ‏های شدید، توکسین‏ های محیطی و حساسیت‏ های ژنتیکی می‏ تواند سبب از بین رفتن میکروب ‏های مفید موجود در بدن فرد شود و با غالب شدن میکروب ‏های مضر در روده، فرد دچار امراض و بیماری ‏هایی مثل اسهال، پوکی استخوان، افزایش کلسترول خون، کاهش قدرت پاسخ‏ گویی بدن به تحریکات خارجی و... خواهد شد.

گرچه، اگر محیط باکتری ‏های طبیعی روده به کلی از بین رفته باشد، مصرف مکمل‏ های پروبیوتیک نیز نمی ‏تواند جایگزین محیط باکتریایی طبیعی روده شود، اما تحقیقات نشان داده ‏اند چنان چه در اثر مصرف زیاد آنتی ‏بیوتیک ‏ها و یا ابتلا به عفونت‏ های مختلف باکتری‏ های مفید روده‏ تحلیل رفته باشد در این صورت مصرف مکمل‏ های پروبیوتیک به محیط میکروبی طبیعی روده کمک می ‏کند تا خود را بازسازی کند.

مصرف مکمل‏ های پروبیوتیک موجب ایجاد کلنی‏ های مفیدی می‏ شوند که می ‏توانند مانند محیط باکتریایی طبیعی روده به سلامتی انسان کمک کنند و در عین حال زمانی را فراهم آورند که محیط باکتریایی طبیعی روده، خود را ترمیم و بازسازی کند و سپس این کلنی ‏ها به تدریج توسط محیط باکتریایی طبیعی روده که خود را بازسازی کرده است، جایگزین خواهند شد.

مکمل‏ های پروبیوتیک در مواردی مثلا بعد از مصرف طولانی آنتی ‏بیوتیک ‏ها، یا برای درمان برخی ناراحتی‏ های روده‏ای از طرف متخصصان تغذیه و یا پزشکان تجویز می ‏شوند. البته اگر شرایطی که منجر به تحلیل رفتن محیط باکتریایی روده شده است ادامه داشته باشد، اثر مصرف مکمل‏ های پروبیوتیک، کوتاه ‏مدت خواهد بود.

بدیهی است تمام مواد غذایی که به صورت روزانه مصرف می ‏شوند حاوی مقادیر متفاوتی از میکروارگانیسم‏ ها هستند، اما تقریبا هیچ کدام از این غذاها پروبیوتیک نیستند، زیرا میان میکروارگانیسم ‏های موجود در این غذاها با فرآورده‏های پروبیوتیک تفاوت وجود دارد. فرآورده‏های پروبیوتیک دارای ویژگی ‏های خاصی هستند که در زیر آورده شده است:

اصولا به غذایی پروبیوتیک گفته می ‏شود که حاوی میکروارگانیسم ‏هایی با ویژگی‏های زیر باشد:

* میکروارگانیسم‏ های آن در دسته پروبیوتیک ‏ها طبقه ‏بندی شده باشند؛ یعنی جزء فلورمیکروبی طبیعی روده انسان باشند.

* به صورت زنده و فعال و به تعداد کافی به روده برسند.

* نسبت به اسید معده و نمک ‏های صفراوی در روده کوچک مقاوم باشند.

* توانایی اتصال به سلول‏ های اپیتلیال روده را در رقابت یا پاتوژن ‏ها داشته باشند.

* توانایی تولید ترکیبات ضد باکتری ‏های مضر مثل تولید اسید لاکتیک، باکتریوسین و غیره را داشته باشند.

پروبيوتيك و فوائد آن

. پروبيوتيك، به عنوان صفت مواد غذايي حاوي اين باكتري ها هم به كار مي رود. پروبيوتيك ها به دو صورت مصرف مي شوند:

    1- به صورت مكمل هاي غذايي به شكل پودر، شربت يا قرص

    2- .به صورت مواد غذا يي غني شده باپروبيوتيك ها.(براي مثال اگر در توليد هرگونه فرآورده لبني تخميري همچون ماست، از باكتري هاي پروبيوتيكي استفاده شود، محصول حاصل را پروبيوتيك مي نامند.

        *- نقش پروبيوتيك ها:

    روده انسان حاوي انواع بسياري از باكتري ها (مفيد_مضر وخنثي) است. كه بايد توازن باكتريهاي روده در بدن انسان برقرارباشد در غير اين صورت علاوه بر مختل شدن وظايف فلور روده باعث آكنه ، آلرژي غذايي ، خستگي مفرط، افسردگي، سردرد و ... مي شود .،البته لازم به ذكر است كه در افراد سالم باكتري هاي مفيد غالب هستند .